اوراق مشارکت

اوراق مشارکت را می‌توان بر اساس خصیصه‌های اصلی این اوراق به چهار دسته تقسیم کرد:

• اوراق مشارکت یکی از زیر مجموعه های اوراق بهادار محسوب می شوند که در هر جا که قوانین بازار اوراق بهادار اجرا می شود، برای اوراق مشارکت نیز به همان شکل می باشد.
• اوراق مشارکت می‌توانند به دو شکل اوراق بانام و اوراق بی نام منتشر گردند.
• اوراق مشارکت با مبلغ اسمی معین و یکسان منتشر می شوند.
• اوراق مشاکت ضامن حقوق صاحب ورقه به قسمتی از سود است که از پروژه اجرایی ناشر بدست می آید. پروژه می تواند توسط دولت یا شرکت سهامی اجرا شود و ذینفعان را در کار خود شریک کنند.

مفهوم حقوقی اوراق مشارکت

مشارکت به معنای شراکت در کار و فعالیت اعم از اقتصادی و غیراقتصادی است. «اوراق مشارکت» به معنای انتشار اسنادی است. خریدار این اوراق در حکم شریک پروژه است. خریداران اوراق مشارکت به نسبت قیمت و همچنین مدت مشارکت در سود حاصل از اجرای طرح مربوطه، در سرمایه گذاری شرکت، صاحب سهم می شوند. هر ورقه مشارکت بیانگر میزان سهم صاحب آن در مشارکت می باشد.

ماهیت حقوقی اوراق مشارکت

ناشران با انتشار و توزیع اوراق مشارکت خریداران را در سرمایه گذاری خود شریک می کنند. در این معامله، خریدار اوراق مشارکت یک رابطه حقوقی با فروشنده برقرار می کند. این رابطه با عقود و قراردادهای مشابه مقایسه می شود که در آن می‌توان ماهیت حقوقی اوراق مشارکت را درک کرد. 
1- مقایسه ماهیت حقوقی ورقه مشارکت با عقد قرض
مقررات اوراق قرضه موضوع ماده 51 به بعد لایحه قانونی، در قانون تجارت 1347، بر این نظر است که اوراق مشارکت با اوراق قرضه سابق دارای اشتراکات زیادی هستند. به عبارت دیگر، اوراق مشارکت همانند ورقه قرضه، مبلغ اسمی معین و قابل معامله دارد که بدون تشریفات خرید و فروش می شوند. علاوه بر این، صاحب اوراق مشارکت در اداره شرکت یا موسسه ناشر حق دخالت ندارد.
ورقه مشارکت را می توان با سهام تعویض کرد و یا آن را تبدیل کرد. براساس ماده 65 لایحه قانونی، شرکتی که اقدام به مبادله اوراق مشارکت می‎کند، نمی‌‎تواند سرمایه خود را مستهلک کند، یا اوراق مشارکت قابل تعویض یا تبدیل جدید را نشر دهد و یا از طریق بازخرید سهام، میزان آن را کمتر و یا سرمایه را تقسیم کند.
براساس ماده 35 آیین نامه اجرایی قانون، چگونگی انتشار اوراق مشارکت، ناشر اوراق مشارکت هیچ حقی در نحوه تقسیم منافع ندارد و یا نمی تواند همانند اوراق قرضه سابق، زمان تحقق افزایش سرمایه موضوع اوراق مشارکت و یا سررسید نهایی اوراق مشارکت سهام جدید را صادر کند.
براساس همین ماده قانونی، چگونگی انتشار اوراق مشارکت، دادن سهم به سهامداران و یا تخصیص یا پرداخت با عناوینی همچون جایزه یا منافع انتشار سهام، ممنوع است. اما اگر حقوق دارندگان اوراق مشارکت که متعاقباً اوراق خود را به سهام شرکت تبدیل کرده اند، نسبت به سهامی که با تبدیل تصاحب شده اند، حفظ شده باشد، می تواند خلاف این امر انجام شود.
اوراق مشارکت با اوراق قرضه متفاوت است. به این دلیل که  نمی‌‎توان این دو‎ را از جنس ورقه قرضه یا وام دانست. زیرا اوراق مشارکت بهره معین ندارند و آن چه برای صاحب ورقه کسب می شود، همان سودی است که در نتیجه اجرای طرح موضوع مشارکت بدست می آید و قسمتی از این سود در زمان اجرای طرح، بصورت علی الحساب و بخش دیگر آن در پایان طرح به طور کامل واریز می شود.
همچنین صاحب اوراق مشارکت، مال خود را به ناشر تملیک نمی‌کند، بلکه سرمایه او با میزان سرمایه ناشر، در طرح موضوع مشارکت ترکیب و حالت اشاعه در مالکیت طرفین، برقرار می شود. در ماده 8 آیین نامه اجرایی قانون تجارت، قانون گذار می تواند چگونگی انتشار اوراق مشارکت، جمع آورده های صاحبان اوراق مشارکت و سرمایه موسسه یا شرکت ناشر را تعیین کنند. در این صورت هیچ شبهه ای در ارتباط با ربوی بودن و یا قرض بودن اوراق مشارکت ایجاد نمی شود.
2- مقایسه رابطه موضوع ورقه مشارکت با عقد مضاربه
برخی از حقوقدانان بر این نظرند که رابطه ناشی از ورقه مشارکت به عقد مضاربه شبیه است و برای توجیه شرعی بودن پرداخت سود تضمین شده می توان در مقابل دارنده ورقه مطابق با مقررات قانون مدنی راجع به مضاربه، عمل کرد. زیرا قانون مدنی به مضارب (عامل) اجازه می دهد تا با تصاحب و تملیک بخشی از مال خود، خسارت مالک را پرداخت و یا بخش یا تمامی سود حاصل را دریافت کند. 
در این صورت دارنده ورقه مشارکت نمی تواند کاری انجام دهد جز این که هزینه ناشر (موسسه یا شرکت) را پرداخت کند تا ناشر با آن طرحی را انجام دهد و صاحب ورقه را در سود طرح، سهیم کند. براساس ماده 546 ق.م، در عقد مضاربه دارنده اوراق مشارکت می تواند سرمایه مورد نیاز مضارب را پرداخت کند تا وی نیز با این سرمایه تجارت کند و سپس سود حاصل میان دو طرف تقسیم شود. رابطه ای که از ورقه مشارکت ناشی می شود شباهت زیادی به عقد مضاربه دارد که در آن، طرح به نام ناشر و توسط او انجام می شود.

تفاوت عقد مضاربه و اوراق مشارکت

 در ورقه مشارکت، موسسه یا شرکت ناشر برای اجرای طرح موضوع مشارکت، باید خود بخشی از سرمایه لازم را تامین کند. براساس ماده 8 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت، این حداقل سهم الشرکه ناشر به شکل صریح شرح داده شده است که در هر طرح (‌اعم از آورده نقدی و غیر نقدی) و میزان (‌سقف فردی) اوراق مشارکت قابل انتشار برای طرحهای موضوع اوراق‌ مشارکت می باشد. اما این کار باید با رعایت وضعیت مالی و اعتباری ناشر و توسط بانک مرکزی صورت بگیرد. به همین دلیل طرح اجرایی ناشر باید با سرمایه جمعی ناشر و دارنده اوراق مشارکت انجام شود و همانند عقد مضاربه نمی تواند، تنها با سرمایه دارنده ورقه، ناشر طرح را اجرایی کند.
این در حالی است که در عقد مضاربه، یکی از طرفین، سرمایه لازم برای پروژه تجاری را تامین می‎کند و دیگری (عامل یا مضارب) در به فعالیت تجاری و یا اجرای پروژه  و طرح خود می پردازد. در نهایت سود بین هر دو تقسیم می شود.