شرکتهای نسبی
شرکتهای نسبی در ماده 1863 قانون تجارت بدین شکل تعریف شده اند: «شرکتی است برای امور تجارتی، با نام مخصوص میان دو یا چند نفر تشکیل میشود و مسئولیت هر یک از شرکاء به نسبت سرمایه ای است که در شرکت گذاشته اند.» ممکن است برخی شرکت تضامنی و نسبی را به یک شکل بپندارند. این دو شرکت اگر چه شباهتهایی با یکدیگر دارند اما میان آنها تفاوتهایی نیز وجود دارد. برای مثال در شرکت تضامنی شرکاء در مقابل طلبکاران متضامناً مسئول پرداخت قروض و دیون شرکت هستند. این در حالی است که در شرکت نسبی مطابق با ماده 186، در صورتی که دارائی شرکت برای پرداخت کلیه بدهی ها و دیون شرکت کافی نباشد، هر یک از شرکاء تنها به اندازه آورده خود در شرکت، مسئولیت پرداخت و تادیه قروض را بر عهده دارند.
شرکتی که بین 4 نفر تشکیل می شود؛ بطوری که نفر اول یک دوم سرمایه شرکت را پرداخت کرده و نفر دوم یک چهارم، و دو نفر دیگر نیز بطور مساوی هر کدام یک چهارم سرمایه را تامین کرده باشند، و در این شرایط بدهیهای شرکت نسبت به باقیمانده طلب پس از استهلاک سرمایه آن، بیشتر باشد؛ مسئولیت هر یک از شرکا متفاوت است. به این معنا که شریک اول یک دوم بدهی ها، شریک دوم یک چهارم و دو نفر دیگر نیز به طور مساوی هر کدام یک چهارم مسئولیت پرداخت دیون را بر عهده دارند.
مسئولیت شرکا در شرکتهای نسبی
با توجه به اینکه در شرکتهای نسبی، مسئولیت هر یک از شرکا در مقابل اشخاص ثالث، به نسبت سرمایه ای که در شرکت دارد، میباشد؛ یک مشکل رخ میدهد. اینکه قانون گذار معین نکرده است که آیا شرکا میتوانند در مقابل اشخاص ثالث برخلاف مفاد مواد 183 و 186 قانون تجارت عمل نمایند یا خیر.
در شرکتهای تضامنی اگر دارایی شرکت برای پرداخت بدهی های شرکت کافی نباشد، هر یک از شرکا مسئول پرداخت تمام قروض شرکت را بر عهده دارد و هر قراری که بر خلاف این، بین شرکا ترتیب داده شده باشد، در مقابل اشخاص ثالث، باطل و کان لم یکن خواهد بود». اما این شرط برای شرکت نسبی قید نشده است. حال سوال اینجاست؛ با وجودی که قانون گذار منع خلاف نکرده است، آیا شرکای شرکت نسبی میتوانند مسئولیت خود را به گونه ای غیر از آنچه در ماده 183 آمده است، مشخص کنند؟
براساس مفاد ماده 119 قانون تجارت که شباهت زیادی به ماده 185 دارد، قانونی که برای شرکتهای تضامنی وجود دارد، در رابطه با شرکت های نسبی صدق نمی کند. در ماده 185 چنین مقرر شده است: «در شرکت تضامنی منافع به نسبت سهم الشرکه میان شرکا تقسیم میشود، مگر آنکه شرکتنامه غیر از این ترتیب را مقرر شده باشد.» که این ماده قابل تعمیم به شرکتها نسبی نیست و اگر شرکا مقرر کرده باشند که مسئولیت یکی از شرکا در برابر ضرر، به نسبتی کمتر از سهم الشرکه او و یا محدود به سرمایه او در شرکت باشد، چنین شرطی باطل و کان لم یکن تلقی میشود.
شرایط نامگذاری شرکتهای نسبی
ماده 184 قانون تجارت چنین مقرر داشته است: «در اسم شرکت نسبی، ذکر حداقل نام یک نفر از شرکاء الزامی است. اگر اسم شرکت مشتمل بر اسامی تمام شرکاء نباشد، بعد از اسم شریک یا شرکائی که ذکر شد، عبارتی از قبیل (شرکاء) و یا (برادران) الزامی است.». به عبارت دیگر، در شرکتهای نسبی، تنها نام یک شریک ذکر نمی شود و باید از دیگر شرکا نیز نام برده شود و یا از عبارتهایی چون «و شرکا»، « و برادران»، «و پسران» و … استفاده شود. همچنین قید عبارت «شرکت نسبی» در پایان نام شرکت نیز الزامی است زیرا اشخاص خارجی با دیدن این عبارت، متوجه نسبی بودن مسئولیت شرکت می شوند.
نحوه تشکیل شرکت نسبی
شرکت نسبی با تنظیم شرکتنامه و انعقاد عقد آن و پرداخت تمام سرمایه، تشکیل می گردد. تا زمانی که کلیه سرمایه این نوع شرکت پرداخت نشده باشد، نمی توان شرکت را تشکیل شده به شمار آورد. سهم هر یک از شرکا میتواند بصورت نقدی و یا غیرنقدی باشد. سهم نقدی در بدو تشکیل شرکت پرداخت میشود و سرمایه غیرنقدی با رضایت تمامی شرکاء در زمان دیگری تسلیم می گردد.
نحوه مدیریت و اداره شرکت نسبی
شرکتهای نسبی نیز همچون سایر شرکتها، بواسطه مدیر اداره میشوند. مدیر این نوع شرکت ممکن است از میان شرکای شرکت و یا خارج از شرکت انتخاب شود. تعداد آن نیز بین 1 یا چند نفر است و مسئولیت وی در مقابل شرکاء همان مسئولیتی است که وکیل در مقابل موکل دارد. حدود و اختیار مدیر شرکت نسبی در اساسنامه قید میشود. تصمیمات و اقداماتی که مدیران خارج از اختیارات خود انجام میدهند، جنبه الزام آور ندارد و چنانچه در اثر انجام آنها، خسارتی متوجه شرکت شود، مسئولیت آن با شخص مدیر است. در صورتی که شرکت در اثر اقدامات عادی مدیر که جزء اختیارات او به شمار میرود، متضرر گردد، مدیر مسئولیتی نخواهد داشت.
روابط شرکا در شرکتهای نسبی
در شرکت نسبی شخصیت شرکاء از آن جهت موثر است که امور اساسی شرکت باید به اتفاق آنها انجام شود و هیچ شریکی نمی تواند سهم الشرکه خود را به دیگری انتقال دهد مگر این که تمامی شرکاء رضایت داشته باشند. طبق ماده 188 قانون، پس از انتقال سهم الشرکه، هرکس بعنوان شریک جدید در شرکت نسبی داخل شود، به نسبت سرمایه ای که در شرکت میگذارد، مسئولیت پرداخت بدهیها را دارد که شرکت قبل از ورود او داشته است اعم از این که در اسم شرکت تغییری داده شده یا نشده باشد. شرکا حق رقابت با شرکت را ندارند و بدون رضایت سایر شرکاء نمی توانند به تجارتی که از نوع تجارت شرکت است، فعالیت داشته باشند. همچنین شرکا نمی توانند مدیر شرکتی باشند که موضوع آن با نوع تجارت شرکت یکسان است.
سود و زیان در شرکتهای نسبی
هر یک از شرکا به نسبت سرمایه ای که در شرکت دارند، از سود و زیان بهره خواهند داشت، مگر این که اساسنامه شرکت به گونه دیگری مقرر کرده باشد. اما اگر دارائی شرکت برای پرداخت بدهی ها کافی نباشد، شرکاء به نسبت سرمایه در مقابل اشخاص ثالث مسئولیت پرداخت دارند حتی اگر شرکتنامه یا اساسنامه طور دیگری معین کرده باشد. به همین دلیل قرارداد تنها میان شرکاء موثر است و درباره اشخاص ثالث بلااثر است. اگر در نتیجه ضررهای وارده، سرمایه شرکت کاهش یابد، تا زمانی که این کمبود جبران نشود، پرداخت سود شرکت به شرکا، ممنوع است.
طلبکاران شرکت نسبی
تا زمانی که شرکت نسبی منحل نشده است، مطالبه بدهیهای آن باید از خود شرکت انجام شود. پس از انحلال، طلبکاران میتوانند به هر یک از شرکاء به نسبت سرمایه ای که در شرکت دارند، مراجعه کنند. اگر شرکا به طلبکاران شرکت بدهکار باشند و یا بدهکاران شرکت طلبی از شرکاء داشته باشند، تا زمانی که شرکت منحل نشده است، نمی توانند به تهاتر استناد نمایند.