اوراق مشارکت

اولین تعریفی که از اوراق مشارکت بشکل قانونی شد در تبصره 85 قانون برنامه دوم توسعه مصوب 20/9/1373 صورت گرفت که مطابق با آن، وزارت مسکن و شهر سازی مجوز صدور اوراق مشارکت را دریافت نمود. قسمت دوم همین تبصره مقرر می‎دارد که: « اوراق مشارکت به عنوان اوراق بهادار، به قیمت اسمی مشخص منتشر می‎شود و به سرمایه گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرحهای زیربنایی، تولیدی و ساختمانی را داشته باشند، فروخته می‎گردد. کسانی که این اوراق را خریداری می‎نماید، به نسبت قیمت اسمی در سود حاصل از اجرای طرح‎های مزبور شریک خواهند بود.»

از مجموع متون قانونی و آیین نامه در رابطه با اوراق مشارکت نکات زیر مشهود است:

 

• می توانند با نام یا بی نام باشند؛
• نوعی اوراق بهادار محسوب می‎شوند؛
• با قیمت اسمی تعیین شده منتشر می‎شوند؛  
• متضمن حق صاحب ورقه به قسمتی از سودی هستند که از پروژه اجرایی ناشر (دولت یا شرکت سهامی) حاصل می‎گردد.

 تاریخچه اوراق مشارکت در ایران

در شهریور سال 1362، پس از انقلاب اسلامی و تصویب قانون بانکداری بدون ربا، عملیات بانکداری متعارف به جهت ربوی بودن غیر شرعی و ممنوع اعلام گردید. به تبع این امر، سایر ابزارهای مالی ربوی نیز ممنوع اعلام گردید که یکی از آن‏ها اوراق قرضه بود. با ممنوعیت انتشار و فروش اوراق قرضه یک خلا در بازار اوراق بهادار بوجود آمد و نیاز به ابزارهای تامین مالی طرح‏ها احساس  می‎شد. به دنبال این امر کارشناسان فقهی و مالی به فکر طراحی ابزار جدیدی افتادند و بانکداری اسلامی را پیشنهاد دادند که به طراحی و انتشار اولین اوراق مشارکت در سال 1373 منتهی شد. اگر چه این اوراق از جهت نوع رابطه حقوقی و تعیین سود با اوراق قرضه  متفاوت است اما از نظر تامین مالی طرح‏های اقتصادی و پرداخت سود به صاحبان اوراق و قابلیت فروش در بازار ثانوی جایگزین مناسبی برای اوراق قرضه به شمار می‎روند.

تعریف اوراق مشارکت

در یک تعریف مجمع از اوراق مشارکت می‎توان گفت اوراق بهادار با نام یا بی‌نامی که مطابق با ماده 2 قانون و ماده 1 آیین‌نامه، نحوه انتشار آنها با مجوز قانون خاص یا مجوز بانک مرکزی، برای تامین بخشی از منابع مالی مورد نیاز جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرح‌های سودآور تولیدی، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی، موسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور، ساختمانی و خدماتی شامل منابع مالی لازم برای تهیه مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی انتشار می‎یابد و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های یاد شده را دارند، از طریق عرضه عمومی واگذار می‎شود. 

شرایط و مقررات عمومی اوراق مشارکت

 

•  بانک ملی بازپرداخت اصل وجه اوراق مشارکت و سود علی‌الحساب را با اعلام قبلی ضمانت می‌کند.
•  متقاضیان می‌توانند اوراق مشارکت خود را از طریق برگ درخواست نمونه 361، در نزد بانک ملی گذاشته تا از بابت نگهداری این اوراق سالانه طبق تعرفه حق الزحمه خود را دریافت نماید.
•  متقاضیان اوراق مشارکت، براساس کوپن‌های دریافتی در سررسید‌ها را با مراجعه به بانک، سود علی‌الحساب خود را دریافت می‎نمایند. متقاضیانی که اوراق مشارکت آن‌ها نزد بانک بشکل عاریتی نگهداری می‌گردد، از طریق معرفی شماره حساب، سود مشخص به حساب آنها واریز می‎شود.
•  خرید و فروش اوراق به طور مستقیم از طریق شعب منتخب بانک عامل یا در صورت فراهم شدن شرایط، از طریق بورس اوراق بهادار صورت می‎گیرد.
• صاحبان اوراق مشارکت به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت در سود حاصل از اجرای طرح‌های مربوط سهم خواهند داشت.
•  هر یک از اوراق مشارکت، بیانگر میزان سهم صاحب آن در مشارکت می‎باشد.
•  با فروش اوراق مشارکت رابطه وکیل و موکل بین ناشر و خریدار اوراق تحقق می‎یابد.
•  اوراق مشارکت به عنوان وثیقه طرف‌های معامله در قراردادهای مربوطه به موسسات، وزارتخانه‌ها و شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و سایر دستگاه‌های اجرایی انجام می‎شود.
•  سود قطعی اوراق مشارکت پس از سررسید و تایید صورت‌های مالی، محاسبه می‎شود و ما به ‌التفاوت آن با سودهای علی‌الحساب به دارنده اوراق پرداخت می‌گردد.

 

مدارک مورد نیاز و مراحل انجام کار برای اخذ اوراق مشارکت

• تکمیل فرم درخواست خرید اوراق مشارکت
• اخذ اوراق مشارکت و کوپن‌های سود مربوطه
• پرداخت وجه مورد نیاز جهت خرید اوراق مشارکت 

نحوه انتشار اوراق مشارکت

اوراق مشارکت به دو صورت منتشر می‎شود:

روش اول: ابتدا بخشی از سرمایه مورد نیاز تاسیس یک بنگاه اقتصادی توسط ناشر اوراق مشارکت تامین میشود و بخش دیگر سرمایه از طریق واگذاری اوراق مشارکت تامین می‎گردد. صاحبان اوراق مشارکت در واقع بصورت مشاع به همراه ناشر اوراق به تناسب سرمایه شان مالک بنگاه و فعالیت هستند و به تبع آن در سود حاصل نیز سهم دارند.

روش دوم: ناشر اوراق تنها به مدیریت پروژه و فعالیت اقتصادی می‌پردازد و همه سرمایه مورد نیاز شرکت را از طریق نشر اوراق تامین می‎نماید. در این روش ناشر، وکیل صاحبان اوراق مشارکت محسوب می‎شود که به نحو مشاع مالک اصل فعالیت و سود آن است و ناشر به عنوان وکیل، حق مدیریت دارد.

ارکان اوراق مشارکت

 1- ناشر

طبق قانون و آئین نامه اجرائی، شهرداری‏ها، موسسات و نهادهای عمومی، وزارت‌خانه‌ها، شرکت‏های دولتی، موسسات عام المنفعه، شرکت‏های سهامی عام و خاص و شرکت‏های تعاونی به موجب قانون با مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، می‎توانند برای انتشار اوراق مشارکت اقدام کنند.

2- موضوع مشارکت

انتشار اوراق مشارکت از طرف دولت، صرفاً برای تامین منابع مالی مورد نیاز جهت اجرای طرح‏های عمرانی انتفاعی دولت موضوع ماده 1 به میزانی که در قوانین بودجه سالانه کل کشور پیش بینی می‏شود، مجاز خواهد بود.

3- سرمایه، سود و زیان

منابع حاصل از فروش اوراق مشارکت به عنوان سرمایه نقدی طرح محسوب می‎شود که براساس ماده 10، هر نوع تصرف در وجوه حاصل از واگذاری اوراق مشارکت در غیر اجرای طرح‏های مربوط، در حکم تصرف در وجوه و اموال عمومی خواهد بود.

مطابق با ماده آئین نامه اجرائی، تضمین بازپرداخت اصل و سود علی الحساب و سود تحقق یافته اوراق مشارکت توسط وزارت امور اقتصادی و دارایی از محل اعتبارات ردیف‏های خاصی که توسط سازمان برنامه و بودجه به همین منظور در قوانین بودجه سالانه کل کشور پیش بینی می‏شود، صورت می‎گیرد.  

4- عامل یا کارگزار

کارگزار بانکی کسی است که از طرف ناشر اقدام به عرضه اوراق برای واگذاری نموده است و مسئولیتهایی همچون پرداخت سود علی الحساب، سود قطعی و باز پرداخت اصل مبلغ اوراق مشارکت در سررسید را بر عهده دارد و طبق ماده 5 قانون، اگر ناشر در سر رسیدهای مقرر به تعهدات خود بی توجه باشد، بانک عامل می‏تواند با استفاده از تضمین‏های پیش بینی شده خود این امر را بر عهده بگیرد.

5- امین

امین می‎تواند در قالب شخصیت حقیقی یا حقوقی باشد که از سوی بانک مرکزی مشخص می‎شود و منافع صاحبان اوراق مشارکت را از نقطه نظر نحوه مصرف وجوه، نحوه نگهداری حساب‏ها و صورت‏های مالی و عملکرد اجرایی طرح، حفظ می‏کند. 

ویژگیهای اوراق مشارکت 

1.  مالکیت بدون حق رای؛ صاحبان اوراق مشارکت به نسبت ارزش اسمی اوراق در طرح مورد نظر شریک شده و به صورت مشاع مالک طرح و دارایی‏های آن مالکیت دارند و صاحبانآنها هیچ دخالتی در مدیریت فعالیت‏های اقتصادی ناشر اوراق قرضه نخواهند داشت.
2. مشارکت موقت؛ سهم صاحبان اوراق مشارکت مطابق با قیمت واقعی بازار یا قیمت توافقی خریداری کرده به مشارکت پایان می‏دهد، به طور معمول سررسید اوراق مشارکت متناسب با مدت زمان لازم برای احداث و راه اندازی طرح می‎باشد.
3. بازده اوراق مشارکت؛ دارندگان اوراق نسبت به طرح موضوع مشارکت، هر نوع سود حاصل از اجرای طرح و هر نوع افزایش در قیمت دارایی‏های طرح و به عبارت دیگر هر نوع ارزش افزوده در طرح مالکیت دارند.
4. تضمین اصل سرمایه و سود؛ بر طبق شرکتنامه، سود و زیان حاصل از مشارکت برای تمامی شرکا می‎باشد و اصل سرمایه شرکا تضمین کننده خسارات احتمالی شرکت می‎باشد. 
5. قابلیت خرید و فروش اوراق و قابلیت تبدیل یا تعویض؛مطابق ذیل ماده 2 قانون اوراق مشارکت، می‎توان ارواق بهادار را خرید و فروش نمود. براساس ماده 6 نیز شرکت‏های سهامی عام می‏توانند اوراق مشارکت قابل تبدیل یا تعویض با سهام منتشر نمایند.